مختصری درباره باتلاق گاو خونی

باتلاق گاوخونی نام ماندابی است در استان اصفهان که زاینده‌رود به آنجا می‌ریزد. باتلاق گاوخونی يكی از باتلاقهای مشهور در جلگهٔ مرتفع مركزی ايران محسوب می شود. اين باتلاق منطقه ای به وسعت 476 كيلومتر مربع را پوشانده و در 167 كيلومتری جنوب شرق اصفهان واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دريا 1٬470 متر و ماكزيمم عمق آن 150 سانتيمتر می باشد. باتلاق مذكور منابع زيستی غنی ای دارد البته به انضمام فعاليتهای ديگری كه نسبت به محيط دارد. اين باتلاق همچنين پناهگاهی برای پرنده های مهاجر است و با همهٔ اين ويژگيها يكی از جاذبه های گردشگری است.

وجــــه تـسمــيــه:

در نوشته های مختلف گذشته و حتی حال به صورت های گوناگونی یافت شده است از جمله گاوخونی ، گود خونی ، گور خونی ، گاوخانه ، گاوخانی ، گاوخوانی و آخر آب که در زبان محلی ساکنین شهر ورزنه گاخٌنی و دریا نیز گفته می شود. که مهمترین وجه تسمیه آن به شرح زیر است:

1- در فرهنگ دهخدا در توضیح واژه ی گاوخونی آمده است در فرهنگ آنندراج آمده است از دو کلمه گاو و خانی ترکیب شده است که گاو به معنی بزرگ و خانی به معنی چاه و مرکبا به معنی چاه بزرگ افاده می کند.

2- تعریف دیگری نیز واژه ی گاوخونی مرکب از (گابه gabae  یا ( gavae و کلمه خانی (=خانیکxanic پهلوی ) که قسمت اول گاو  بعدا به گبی جی و گی تبدیل شده است به معنی اصفهان . خانی نیز به معنی چشمه و حوضه ی آبگیر و مرکبا به معنی آبگیر اصفهان برداشت می شود.

3- همچنین بعضی ها اعتقاد بر این است که در گذشته گور خر های بسیاری در این تالاب زندگی می کردندو اکوسیستم منطقه خیلی مرطوب تراز زمان فعلی بوده  که موجب جذب شکارچی می شده است و حتی در حکایت ها آمده است بهرام گور در حین شکار گور خر در این باتلاق فرو رفته است و ممکن است یکی از وجه تسمیه های آن گورخونی بوده است که بعدا" به گاوخونی تبدیل شده است

موقعیت و وسعت:

از نظر موقعیت جغرافیایی در  32درجه و 08 دقیقه  تا 30  درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و     52   درجه و 45 دقیقه تا    52  درجه و52 دقيقه  طول شرقی و در فاصله 130 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان قرار دارد . این تالاب در منتهی الیه رود خانه های زاینده رود ، زر چشمه و ایزد خواست قرار گرفته است که منبع اصلی تغذیه کننده آن رودخانه زاینده رود است که یکی از مهمترین رودخانه های فلات داخلی کشور است که حوضه آب خیز زاینده رود را زهکشی و به تالاب گاوخونی ختم می شود که طول مسیر رودخانه 405 کیلومترمی باشد و از دامنه های شرقی ارتفاعات زاگرس و کوههای مرتفع زرد کوه بختیاری سرچشمه می گیرد و اختلاف ارتفاع تالاب نسبت به سرآب ( زرد کوه بختیاری ) 2747 متر می باشد و وسعت کل حوضه آب خیز زاینده رود 41371 کیلومتر مربع است که /9/90% آن در استان اصفهان و مابقی در استانهای چهار محال و بختیاری و یزد  و فارس قرار گرفته است.

تالاب گاوخونی در انتهایی ترین قسمت حوضه آبریز زاینده رود واقع در زیر حوضه گاوخونی قراردارد. وسعت آن بالغ بر 3616 کلیومتر مربع که حدود 2871 کیلومتر آن در استان اصفهان و مابقی در استان یزد قرار گرفته است

ویژگی های تالاب گاوخونی:

ارتفاع تالاب از سطح دریا 1475 متر و نوسانات آب در آن به نیم (5/. ) متر می رسد ، حد اکثر عمق این تالاب در فصل پر آبی حدود 1 ( یک ) متر است . مساحت تالاب 470 کیلومتر مربع گرچه وسعت آن متغیر و تا 719 کیلومتر مربع می رسد . بیشترین عرض آن 15 کیلومتر و طول آن تقریبا" 25 کیلومتر می باشد . منابع تامین آب تالاب رودخانه زاینده رود است که میزان آب ورود ی به تالاب بر حسب سال متغییر بوده و متاسفانه در سالهای اخیر از آب زاینده رود سهمی دریافت نمی کند وآبهای ورودی به آن ناشی از شورآبها و زهکش های زمین های مجاور رود خانه است . میزان آب دریاچه بستگی زیادی به وضعیت آب وهوای هر سال داشته و بسیار متغییر است به طوریکه در سالهای کم باران تقریبا" تمامی تالاب در فصل تابستان خشک می شود و وسعت بخش دائمی تالاب در فصل تابستان تا 120 کیلومتر مربع کاهش می یابد . اطراف تالاب را اراضی غیر مزروعی فرا گرفته است . فقط در بخش شمال غربی آن آثار زراعت مشاهد ه می شود که به علت شوری آب کشاورزان دست از زراعت براشته اند و در حال حاضر تا شعاع حدود 15 کیلومتری اطراف تالاب زمین زراعتی دیده نمی شود و نیز آبادی وجود ندارد .

نحوه تشکیل و تدوین تالاب:

دیدگاههای مختلفی پیرامون نحوه تشکیل و تکوین تالاب گاوخونی به عنوان خواستگاه نهایی زاینده رود وجود دارد که لطفعلیان و مهریار(1364) سه فرضیه ذیل را در این ارتباط پیشنهاد می کنند:

1- ممکن است تالاب گاوخونی یک چاله زمین شناسی باشد . در آن زمان فلات داخلی ایران توسط دریا پوشیده شده و با اقیانوس هند و دریای عمان پیوستگی داشته که با عقب نشینی تدریجی دریا فلات داخلی ایران از آب خارج شده اما چاله ای مذکور که نقاط پر عمق آن دریای بزرگ بوده اند به صورت دریاچه ها و باتلاقها یی که بیشتر دارای آب شور و به صورت نمکزار هستند باقی مانده و در حالی که بسیاری از این چاله ها مانند دشت کویر و لوت خشک شده اند ولی تالاب گاوخونی به علت تغذیه با زاینده رود هنوز باقی مانده است.

2- ممکن است بر اثر عوامل توپوگرافی و لغزشی بوجود آمده باشد . زردکوه بختیاری به عنوان بلند ترین نقطه توپوگرافیک حوضه دارای 422 متر ارتفاع جنس خاک سخت وگاوخونی پست ترین نقطه 1474 متر ارتفاع و دارای خاک شنی و سبک است و به این ترتیب تالاب بوجود آمده باشد

3- ممکن است بر اثر گسل و حرکات آن بوجود آمده باشد . گسل ها ممکن است باتوقف ناگهانی در جریان طبیعی آب زیر زمینی موجب تغییرات اساسی در ارتفاع سطوح ایستابی در دو طرف گسل شده به نحوی که زمین های بالادست به صورت نقاط مردابی و ماندابی در آورده در حالی که پایین دست گسل سفره های آب زیر زمین عمیق بوده و خشک هستند و ممکن است به صورت زمین های کویری فاقد هردگونه پوشش گیاهی در آیند.

سر انجام آبهاي ورودي به تالاب گاوخوني:

در اين مورد برخي را عقيده بر اين است كه آبهاي وارده به گاوخوني در منطقه‌اي نزديك كرمان ظاهر مي‌شود اما افراد ديگري مانند دكتر حسن حسيني ابري استاديار گروه جغرافيا در دانشگاه اصفهان نظر ديگري دارند. وي در كتاب خود تحت عنوان "مرداب گاوخوني" چنين اظهار مي‌دارد:

«به طور كلي جلگه اصفهان و حوضه فرو رفته مرداب گاوخوني در محل يك چاله معرفه الارضي طويلي كه از شمال اصفهان تا سيرجان ادامه دارد، قرار گرفته است. اين چاله داراي چند حوضه پست بوده كه به صورت كويرهايي داراي جهت شمال غربي-جنوب شرقي در آمده و پست‌ترين نقطه آن مرداب گاوخوني است كه به طور متوسط از سطح عمومي درياها در حدود 1440 متر ارتفاع دارد و در سال‌هاي پر باران و فصول زمستان و بهار به صورت درياچه كم عمقي در مي‌آيد.

از حوضه‌هاي ديگري كه در چاله معرفه الارضي اصفهان-سيرجان قرار دارند، مي‌توان كوير ابرقو را با ارتفاع 1594 متر و كوير نمك سيرجان با ارتفاع 1710 متر از سطح درياها نام برد. با توجه به اختلاف ارتفاعي كه بين مرداب گاوخوني و مردابهاي جنوبي‌تر آن وجود دارد، در صورت ظاهر امكان جريان سطحي آب اين مرداب به مردابهاي جنوبي‌ وجود ندارد و در صورت نفوذ اين آبها در طبقات زيرين زمين نيز با توجه به خارج بودن حوضه‌هاي پائين دست از حوضه زمين شناسي گاوخوني دليل جغرافيايي آشكاري بر ارتباط زير زميني اين مردابها مشاهده نمي‌شود.

حـيــات وحــش:

مجموعه تالاب گاوخونی شامل تنوع قابل ملاحظه ای از زیستگاه ها و رویشگاه ها مرکب از آب شور و نمکزار ، رودخانه، مصب، نیزار،آبگیرهای فصلی، تپه های ماسه ای بادی وکوهستان در شمال غربی  و شرق است . این منطقه در گذشته زیستگاه مناسبی برای آهو ، منش ، قوچ، گورخرو یوز پلنگ بوده است . در این ناحیه خزندگان از جمله بز مجه ، مامورلک و انواع مار و قور باغه باتلاقی فراوان بوده است .این تالاب سالیان متمادی میزبان صدها هزار پرندگان آبزی و کنار آبزی بوده است . یکی از جالب ترین و جذاب ترین ویژگی های تالاب زمستان گذرانی پرندگان مهاجر می باشد . در سال 1373 جمعیتی از فلامینگو ها که تعداد آنها  را حدود 150000 قطعه برآورد کرده اند سطح تالاب را به طور زیبایی سفید پوش کرد . مهمترین پرندگانی که فهرست آنها به عنوان پرندگان تالاب گاوخونی ثبت رسیده است عبارتند از: کشیم، فلامینگو، غاز خاکستری، آنقوت،بوتیمارکوچک، حواصیل زرد، اگرت،اردک سبز،اردک مرمری،اردک سرحنایی، خوتکا، چگر ،سرسبز،خروس کولی، قوی گنگ،عقاب مار خور، منقر،کبک،تیهو،دال ،عقاب دو برادر،وتعداد دیگری از پرندگان.ازاین موارد فقط تعداد اندکی باقی مانده و بقیه گروههای حیات وحش آن به طور کلی از بین رفته است . در هر حال این منطقه از قابلیت احیا برخوردار است و می توان با عودت دادن جانوران یادشده و حفظ کامل آنها منطقه ای از نظر حفاظتی و تفریگاهی بوجود آورد به شرط آنکه آب مورد نیاز تامین گردد.

پوشش گیاهی :

ابتدا مصب رودخانه را  نیزارها و گزستان وسیع و انبوه فرا گرفته و نیز مملو از جلبک های های سبز می باشد. بخش کوچکی از حاشیه شمالی زاینده رود از مصب به طرف ورزنه دارای پوشش هالوفیت وبوته کاری آتریپلکس صورت گرفته است و در در بخش شمال غربی تالاب کوه سیاه واقع شده است که بلندترین ارتفاع منطقه محسوب می شود در قسمت شرقی پوشش گیاهی بیشتری است

گاوخوني داراي گياهان نمك دوستي است كه از گونه‌هاي معروف آن مي‌توان از اسپند، شيرين بيان، ساليكورنيا، اشنو، چوبك و ني به ويژه انواع و اقسام گز را نام برد كه در گذشته به صورت بيشه‌هاي پر درختي بوده است كه در نتيجه قطع درختان و به كار بردن آن در سوخت و همچنين تهيه زغال از بين رفته‌اند وجود چاله‌هاي بيشماري كه جهت تهيه زغال ايجاد گرديده و در اغلب نقاط گاوخوني مشاهده مي‌گردد معرف اين امر است. درختان گز بواسطه از بين رفتن، امروزه به صورت بوته‌هاي پاي كوتاه درآمده است و ديگر پناهگاه مناسبي براي گورخرهايي كه در اين حوضه فرو رفته زندگي مي‌كنند نيست. قسمت عمد‌اي از اراضي به غلت شوري و قليائيت زياد فاقد هرگونه رستني است.

ارزش های تالاب:

 تالاب گاوخونی به عنوان یک پیکره بزرگ منحصر به فرد آبی دارای ارزشهای متعددی است از جمله تغذیه آبهای زیر زمینی ، کنترل سیلابها،نگهداری و ترسیب مواد غذایی ، زیستگاه مناسب حیات وحش، جلوگیری از نفوذ آبهای شور به آبهای سطحی و زیر زمین ، حفظ سیمای منطقه در برابر عوامل فرساینده طبیعی ( باد و طوفان)، تولید توده زیستی ( بیومس) ،پاکسازی مواد سمی و آلوده، تولید فراورده طبیعی ، حفظ فرایند های طبیعی تولید علوفه ، ایجاد بانک ژن ، جاذبه های گردشگری، حمل و نقل ، اهمیت اجتماعی – اقتصادی و مانند آن.

زیستگاههای شناسایی شده عبارتند از : تالاب ،رودخانه،مصب و نیزار،تپه های شنی ،دشت های استپی،شنزار،تپه ماهور ها  و کوهستان. وجود طیف گسترده زیستگاهی ضمن فراهم آوردن شرایط مناسب برای زیست حیات وحش و رستنیها بیانگر قابلیت بالای حفاظتی در این تالاب است . این تنوع در محیط می تواند کاربریهای متنوعی را در دستور کار منطقه قرار دهد.

عوامل تهدید کننده تالاب:

1-بهره برداری بیش از حد از آب زاینده رود که موجب کاهش آب  ورودي و عدم تغذيه  تالاب  شده است.  و در حال حاضر پیوند رودخانه با تالاب قطع گردیده است .

2-احداث سد بر روی رودخانه ایزد خواست که از سال 1377 پیوند آن با تالاب قطع شده است .

3- بوته کنی و تخریب پوشش گیاهی

4- چرای مفرط و بی رویه دام

5- بروز آلودگی توسط شهرها و صنایع حاشیه زاینده رود

6- شکار بی رویه و غیر مجاز

 7- تردد اتوموبیل و موتور سیکلت واثرات تخریبی آن بر خاک و پوشش گیاهی

8- شرایط اقلیمی کاهش نزولات جوی و خشکی گرایی منطقه باعث کاهش آب ورودی تالاب از طریق زاینده رود و از طرف دیگر تبخیر زیاد موجب افزایش شوری و کاهش وسعت تالاب شده است

9- آتش سوزی در جنگل گز در سالهای متعدد

10- حرکت ماسه های روان  توسط باد که در دراز مدت موجب پر شدن دریاچه می شوند .

منابع:

http://wikimapia.org

http://www.varzanehmiras.ir

 عکس ها برگرفته از

http://kimiaairline.blogfa.com

http://www.irandeserts.com
 

نظرات شما عزیزان:

مریم

ساعت17:27---8 بهمن 1389

مرسی بابت مطالبتون استفاده کردم.
موفق باشید

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: